- Συνέντευξη / Κοσμάς Ζακυνθινός
Μια νέα ευκαιρία μεταρρύθμισης της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ) έχει στη διάθεση της σήμερα η χώρα μας, που περιλαμβάνει διατάξεις άξιες προσοχής και περαιτέρω συζήτησης, όπως τονίζει μιλώντας στο «The Doctor» ο κ. Χρήστος Λιονής, Καθηγητής Γενικής Ιατρικής και Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, Τμήμα Ιατρικής, στο Πανεπιστήμιο Κρήτη, υπογραμμίζοντας πως το κύριο θέμα, που θα πρέπει να μας απασχολήσει στη χώρα μας, είναι οι δεσμεύσεις που θα αναλάβει ο προσωπικός ιατρός, και σε ποιο βαθμό αυτές θα έχουν αντιστοίχιση στα μείζονα προβλήματα υγείας (και ανάγκες) του πληθυσμού που θα καλύψει. Φυσικά, ένας τέτοιος σχεδιασμός προϋποθέτει μία συστηματική εκτίμηση των αναγκών υγείας του πληθυσμού, όπως αυτές έχουν μετεγγραφεί σε εθνικούς και περιφερειακούς στόχους.
Κύριε Λιονή, η πρωτοβάθμια περίθαλψη (ΠΦΥ) αποτελεί διαχρονικά πεδίο συζήτησης, διαφωνιών και… αλλαγών, επί σειρά ετών, δίχως ωστόσο ουσιαστικές παρεμβάσεις. Ποιο το πεδίο μεταρρυθμίσεων που κρίνεται ουσιαστικό και ωφέλιμο πρακτικά, για την αναβάθμιση της πρωτοβάθμιας περίθαλψης;
Η ΠΦΥ είναι στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης για την υγεία στην Ελλάδα εδώ και χρόνια, και αυτό είναι φυσικό αφού σημαντικές παρεμβάσεις που υλοποιήθηκαν από διάφορες κυβερνήσεις συνάντησαν σοβαρές δυσκολίες στην εφαρμογή και στην ολοκλήρωση τους. Εκτός όμως από τις αντιστάσεις και τα εμπόδια στην εφαρμογή, εξακολουθεί να υπάρχει σοβαρό έλλειμα στη συμφωνία για το περιεχόμενο, τις μεθόδους και τις πρακτικές, παρά τα εξαιρετικά κείμενα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), τις σημαντικές αρχές που έχει διακηρύξει, αλλά και τον υψηλό οραματισμό που ανακοινώθηκε στη διακήρυξη της Astana (2018). Η χώρα μας έχει στη διάθεση της σήμερα μια νέα ευκαιρία μεταρρύθμισης, που περιλαμβάνει διατάξεις άξιες προσοχής και περαιτέρω συζήτησης.
Θα μου επιτρέψετε να συνοψίσω, με βάση τη μακροχρόνια εμπειρία της ερευνητικής μας ομάδας στην Ιατρική Σχολή της Κρήτης, τις παρακάτω προκλήσεις και αναγκαιότητες και συγκεκριμένα αυτές:
(α) Της επανεκπαίδευσης όλων εκείνων που θα υπηρετήσουν το θεσμό του προσωπικού ιατρού με μέσα συνεχιζόμενης εκπαίδευσης που θα δίδουν έμφαση στην απόκτηση δεξιοτήτων επικοινωνίας, ενσυναίσθησης, αλλαγής της συμπεριφοράς κα πρακτικών διεπιστημονικής συνεργασίας, με σύγχρονη δέσμευση σε συγκεκριμένες δράσεις και υπηρεσίες που θα αντιστοιχούν στα μείζονα προβλήματα υγείας του πληθυσμού σε επίπεδο υγειονομικής περιφέρειας.
(β) Της διεύρυνση της συζήτησης για το περιεχόμενο της ΠΦΥ, τις υπηρεσίες, τη τεχνολογία που θα χρησιμοποιηθεί και τα κριτήρια πάνω στα οποία θα αξιολογηθεί η απόδοση της.
(γ) Της ανάπτυξης υπηρεσιών αποκατάστασης, ανακουφιστικής φροντίδας και φροντίδας στο τέλος της ζωής, με τη συμβολή των υπηρεσιών ΠΦΥ, που θα διασυνδεθούν με τις υπηρεσίες φροντίδας στο σπίτι και με αυτές στο νοσοκομείο. Ακόμη απαραίτητη είναι και η αναφορά σε υπηρεσίες.
(δ) Της ανάπτυξης ενός ενιαίου, ολοκληρωμένου, συντονισμένου και αποκεντρωμένου συστήματος υπηρεσιών ΠΦΥ, που θα συμβάλει στην εκτίμηση των αναγκών υγείας του πληθυσμού και της ισότητας στις υπηρεσίες υγείας, με συστηματικές και τεκμηριωμένες μεθοδολογίες και την μετεγγραφή τους σε ανάγκες σε ανθρώπινο δυναμικό και τεχνολογία, και με παράλληλες διαδικασίες αξιολόγησης των εκβάσεων που επιφέρουν οι νέες επενδύσεις.
(ε) Της συστηματικής αξιολόγησης της ποιότητας και της ασφάλειας των υπηρεσιών υγείας.
Μετά το ιδιαίτερο εγχείρημα του «οικογενειακού ιατρού», εκτιμάται ότι η προσπάθεια του «προσωπικού ιατρού» θα είναι περισσότερο αποτελεσματική, έχοντας ουσιώδη ρόλο μελλοντικά στη χώρα μας;
Δε θα συζητούσα για εγχείρημα «οικογενειακού ιατρού», αφού ούτε οι υπηρεσίες υγείας σχεδιάστηκαν για να προσεγγίζουν την οικογένεια αλλά και ούτε η εκπαίδευση των γενικών/οικογενειακών ιατρών ήταν προσανατολισμένη στην οικογένεια και στη φροντίδα υγείας της. Η προσέγγιση του «προσωπικού ιατρού» με τις σημερινές συνθήκες, όπως αυτές εξελίχθηκαν στη χώρα μας, μοιάζει περισσότερο ρεαλιστική και η επιτυχία της θα εξαρτηθεί από πολλούς παράγοντες.
Η διαμόρφωση ενός συμβολαίου με αναφορά στις υποχρεώσεις και στις υπηρεσίες, που θα αναλάβει ο προσωπικός ιατρός, μοιάζει απαραίτητη και συγχρόνως αναμένεται να συμβάλλει στην αξιολόγηση και γιατί όχι στην αποζημίωση του, με βάση συμφωνημένους δείκτες αποζημίωσης (pay for performance). Στην αξιολόγηση του πρέπει να συμμετάσχει ενεργά και ο εγγεγραμμένος ασθενής, ώστε σε επόμενους κύκλους, η διαδικασία αυτή αναμένεται να συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών ΠΦΥ αλλά και του αποτελέσματος τους.
Πόσο επιτυχημένο είναι το μοντέλο του «προσωπικού γιατρού» σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Τι δείχνει η εμπειρία μέχρι στιγμής αλλά και ποιες είναι οι απόψεις των ασθενών-πολιτών στην Ευρώπη;
Αρκετή συζήτηση γίνεται και στην Ευρώπη για το πλέον αποτελεσματικό και αποδοτικό σύστημα στην ΠΦΥ με την πιο ζωηρή στο σύστημα του gatekeeping. Το κύριο θέμα, που θα πρέπει να μας απασχολήσει στη χώρα μας, είναι οι δεσμεύσεις που θα αναλάβει ο προσωπικός ιατρός, και σε ποιο βαθμό αυτές θα έχουν αντιστοίχιση στα μείζονα προβλήματα υγείας (και ανάγκες) του πληθυσμού που θα καλύψει.
Φυσικά, ένας τέτοιος σχεδιασμός προϋποθέτει μία συστηματική εκτίμηση των αναγκών υγείας του πληθυσμού, όπως αυτές έχουν μετεγγραφεί σε εθνικούς και περιφερειακούς στόχους. Μια τέτοια αναφορά στις δεσμεύσεις του γιατρού της ΠΦΥ συνεπάγεται συμβολαιακές πρακτικές αλλά και διαδικασίες αξιολόγησης της ποιότητας της παρεχόμενης φροντίδας τόσο από τις υπηρεσίες υγείας όσο και από τον γιατρό. Η αξιολόγηση της ποιότητας των υπηρεσιών ΠΦΥ, στην οποία συχνά αναφέρεται ο ΠΟΥ, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος στην ανάπτυξη ενός σύγχρονου και αποδοτικού συστήματος υγείας, που θα βασιστεί σε αρχές αλλά και σε λειτουργικά πλαίσια που έχουν προταθεί από τον Οργανισμό αυτό.
Στην κατεύθυνση αυτή είναι σημαντικό (EC/Expert Group of Health Systems Performance Assessment, 2018) να εξετάσουμε:
(1) Τη δημιουργία υψηλής ποιότητας συστημάτων πληροφορικής και βάσεων δεδομένων για τη μελέτη της νοσηρότητας και της θνησιμότητας του πληθυσμού.
(2) Την αξιολόγηση της απόδοσης και των εκβάσεων με μεθόδους ενσωματωμένες στην πολιτική υγείας και θεσμικά κατοχυρωμένες που θα συμβάλλουν με τη σειρά της στην ανάπτυξη μιας άλλης κουλτούρας επ’ ωφελεία του ασθενούς και της υγείας του πληθυσμού.
(3) Τη διασφάλιση μιας ουσιαστική ανάμειξη των φορέων της υγείας στην αξιολόγηση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας.
(4) Τη συμπερίληψη στην αξιολόγηση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας των εμπειριών και τις αξιών των ασθενών, καθώς και τις προσδοκιών τους.
(5) Την εφικτότητα και την προσαρμογή των μέσων αξιολόγησης στις τοπικές συνθήκες.
(6) Την υιοθέτηση προσεγγίσεων που είναι διαμορφωμένες πάνω σε μετρήσιμους στόχους προσαρμοσμένους στα επαγγελματικά και θεσμικά πλαίσια.
Η σημερινή πανδημία αποτελεί αφορμή για τη συζήτηση του ρόλου της ΠΦΥ στη επιδημιολογική επιτήρηση αλλά και στην αλλαγή της συμπεριφοράς των πολιτών και τον εμβολιασμό τους;
Φυσικά, και επανειλημμένα σε ομιλίες και άρθρα μου αναφερόμουν στο ρόλο της ΠΦΥ που ανέδειξε η πανδημία, που θα έπρεπε να αναλάβει στην κατεύθυνση ενός ανθεκτικού συστήματος υγείας που θα μείωνε την ευαλωτότητα και τις κοινωνικές ανισότητες. Σας ευχαριστώ που μου δίνετε την αφορμή να τον επαναλάβω και να συνοψίσω τις κατευθύνσεις που θα πρέπει να εστιασθεί ακόμη περισσότερο και με τη χρήση του σημερινού θεσμικού πλαισίου για την ΠΦΥ στα παρακάτω:
- Στην προσέγγιση της κοινότητας με στόχο τη συμμετοχή της στο σχεδιασμό και εφαρμογή μέτρων για την αντιμετώπιση της επιδημίας και τον εμβολιασμό.
- Στην οργάνωση των υπηρεσιών υγείας στην κατεύθυνση της ολοκληρωμένης φροντίδας (integrated care) και ιδιαίτερα στη διασύνδεση των υπηρεσιών ΠΦΥ με αυτές της κοινωνικής φροντίδας είτε ανοικτής ή αυτής που παρέχεται στις δομές μακροχρόνιας φροντίδας.
- Στην έγκαιρη διάγνωση και τη διαχείριση των ασθενών με COVID-19 στην κοινότητα και στο σπίτι.
- Στην προσέγγιση και εκπαίδευση του ασθενούς και του πολίτη για την αλλαγή της συμπεριφοράς του σε σχέση με την τήρηση των προστατευτικών μέτρων με στόχο τη μείωση της διστακτικότητας και άρνησης στη διενέργεια του εμβολιασμού.
- Στην υποστήριξη των ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού και ιδιαίτερα αυτών με πολλαπλή νοσηρότητα και αναπηρία με την ανάπτυξη ολοκληρωμένης και συντονισμένης φροντίδας στο σπίτι αλλά και την ανάπτυξη υπηρεσιών αποκατάστασης και ανακουφιστικής φροντίδας.
- Στην επιτήρηση της πανδημίας με την αναζήτηση της ανοσίας (επίκτητης και φυσικής) με πληθυσμιακές οροεπιδημιολογικές και την ανάπτυξη σταθμών/ παρατηρητηρίων με τη συμβολή των υπηρεσιών ΠΦΥ.
Στην Κρήτη είχαμε μάλιστα τη χαρά να σχεδιάσουμε την πρώτη πληθυσμιακή οροεπιδημιολογική μελέτη στην Ελλάδα και να την διενεργήσουμε στα ίδια άτομα τρεις φορές. Ακόμη, σχεδιάσαμε και ολοκληρώνουμε αυτές τις μέρες την ανάπτυξη εκπαιδευτικού ψηφιακού υλικού για τους επαγγελματίες στην ΠΦΥ με στόχο να μειώσουν τη διστακτικότητα και την άρνηση του εμβολιασμού. Τα θέματα συμπεριφοράς και της εκπαίδευσης των επαγγελματιών σε τεχνικές και μεθόδους επικοινωνίας για την αλλαγής της αποτελούν υψηλή προτεραιότητα σήμερα στα συστήματα υγείας.
Η υγειονομική κρίση έχει άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις σε όλους, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων που ζουν με χρόνια νοσήματα. Τι σήμανε ως προς την τακτική φροντίδα για τα άτομα με υποκείμενα νοσήματα; Τύγχαναν της απαραίτητης προσοχής;
Σε πολλές από τις παρουσιάσεις μου στη διάρκεια της πανδημίας αναφέρθηκα σε δημοσιευμένα δεδομένα από διεθνείς οργανισμούς που περιλάμβαναν την Ελλάδα ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές χώρες με υψηλό ποσοστό ατόμων, ιδιαίτερα μεγάλης ηλικίας, με χαμηλή λειτουργικότητα. Το έλλειμα σε ένα ολοκληρωμένο και απαρτιωμένο σύστημα υγείας με σοβαρά προβλήματα στη διασύνδεση της ΠΦΥ με τις νοσοκομειακές υπηρεσίες, τη δημόσια υγεία και την κοινωνική φροντίδα μαζί με την φτώχεια, φαίνεται να είναι υπεύθυνο για την αναποτελεσματική διαχείριση των χρόνιων νοσημάτων και της πολλαπλής νοσηρότητας, που με τη σειρά τους, οδηγούν στην ευπάθεια (frailty) και στο θάνατο.
Ένα σχετικό, προφητικό άρθρο με τίτλο «Bringing knowledge to develop an action plan for integrated care for chronic diseases in Greece” (Tsiachristas, Lionis, Yfantopoulos) δημοσιευμένο το 2015 διατύπωνε προτάσεις για τη διαχείριση της κατάστασης χρόνια πριν την πανδημία. Η υγειονομική κρίση ως αποτέλεσμα της πανδημίας επιδείνωσε το πρόβλημα μια και οδήγησε στην απομόνωση ιδιαίτερα των προσώπων με αναπηρία και πολλαπλή νοσηρότητα που με τη σειρά της οδήγησε σε πλημμελή διαχείριση των υφισταμένων χρόνιων νοσημάτων και καθυστέρηση στη διάγνωση και αντιμετώπιση νέων.
Ακόμα επιδείνωσε το φορτίο της ψυχικής νοσηρότητας οδήγησε σε σημαντική αύξηση της μείζονας κατάθλιψης και των αγχωδών διαταραχών με παράλληλη αύξηση στο καθημερινό stress και στην αβεβαιότητα. Το φορτίο που συσσωρεύτηκε στη δευτεροβάθμια φροντίδα επιδεινώνει ακόμη περισσότερο την αποτελεσματική διαχείριση των χρόνιων νοσημάτων με σημαντικές συνέπειες στην ποιότητα ζωής και το προσδόκιμο της ζωής των ασθενών, ενώ υπογραμμίζει για μια άλλη φορά τον αναγκαίο μετασχηματισμό και νέο προσανατολισμό των υπηρεσιών ΠΦΥ στην βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας.
Ποια τα «μαθήματα» που αφήνει η διαχείριση της πανδημίας Covid-19 και κατά πόσο είμαστε προετοιμασμένοι για μια επερχόμενη απειλή στο μέλλον;
Πολλά είναι τα μαθήματα που αφήνει αυτή η περίοδος των πολλαπλών κρίσεων, της πανδημίας, της οικολογικής και ενεργειακής κρίσης, των πολέμων και της βίας, της ψυχικής κρίσης. Η περίοδος αυτή προσκαλεί σε πολλές αλλαγές στο σημερινό ευρύ κοινωνικό, πολιτισμικό, θεσμικό και οικονομικό πλαίσιο πάνω στο οποίο θα πρέπει να στηθεί ο νέος ιστός ενός σύγχρονου, αποτελεσματικού, δίκαιου και ανθεκτικού συστήματος υγείας.
Ιδιαίτερη σημασία θα πρέπει να δοθεί στην αλλαγή της επικρατούσας αντίληψης για την υγεία αλλά και της κουλτούρας που έχει καθιερωθεί στις υπηρεσίες υγείας, σχετικής με το περιεχόμενο, τις μεθόδους, τις πρακτικές και τις αξίες του συστήματος υγείας.
Η εστίαση στην αλλαγή της συμπεριφοράς και στην υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής που θα ευνοεί την πρόληψη της νόσου και την προαγωγή της υγείας θα πρέπει να είναι ένα σημαντικό μέλημα των σχεδιαστών των υπηρεσιών υγείας και μια τέτοια επένδυση παραπέμπει σε συντονισμένες δράσεις επανεκπαίδευσης των επαγγελματιών υγείας. Παράλληλα με την επένδυση αυτή στο σύστημα υγείας, σημαντικό μέλημα της διακυβέρνησης στην υγεία είναι η ενσωμάτωση (ολοκλήρωση, integration) υπηρεσιών συμπεριφεριολογικής υγείας (behavioral health services) και για την αντιμετώπισης της παγκόσμιας ψυχικής κρίσης. Όλες αυτές οι αλλαγές δε θα πρέπει να μείνουν μόνο στους επαγγελματίες υγείας, αλλά να διαπεράσουν τους σχεδιαστές των υπηρεσιών υγείας και τους ίδιους τους ασθενείς.
Αυτό παραπέμπει σε διαδικασίες παιδείας και εκπαίδευσης, δηλαδή σημαντικές διαχρονικές επενδύσεις στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο, που όμως άμεσα συνεπάγεται ριζική επανεκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού, όπως ανέφερα παραπάνω, που σήμερα υπηρετεί στην ΠΦΥ αλλά και αυτών που θα προσληφθούν. Ακόμη παραπέμπει σε επενδύσεις σε υποδομές και τεχνολογία για την υποστήριξη της ενημέρωσης και συνεχιζόμενης εκπαίδευσης όλων των επαγγελματιών υγείας. Ο ρόλος των πανεπιστημίων στην ανάπτυξη των υποδομών αυτών εκτιμάται σημαντικός, ενώ σημειώνεται και η συμβολή τους στην ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των νέων επαγγελματιών υγείας.
Πρακτικά τι σημαίνει για τη δημόσια υγεία και τους ασθενείς η εκρηκτική πρόοδος των νέων τεχνολογιών, η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, οι προοπτικές της μοριακής γενετικής;
Γίνεται αρκετή συζήτηση για τη χρήση των νέων τεχνολογιών και ιδιαίτερα της τεχνητής νοημοσύνης και της μοριακής γενετικής και συγκεκριμένη κριτική διατυπώνεται για τους κινδύνους από την εφαρμογή τους, ιδιαίτερα όσον αφορά τη σχέση ιατρού και ασθενούς. Θεωρώ ότι η χρήση τους αποτελεί μια πρόκληση στις επιστήμες σήμερα μια και ιδιαίτερα η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί σημείο τομής και σύνθεσης πολλών πεδίων και περιοχών γνώσης και επιστημών και δε θα πρέπει να εμποδίσουμε την συνεισφορά τους στις υπηρεσίες υγείας, κάτω όμως από συγκεκριμένες προϋποθέσεις, όπως η συμμετοχή των ασθενών και των πολιτών γενικότερα στο σχεδιασμό και την ανάπτυξη τους, η εκπαίδευση των επαγγελματιών στην εφαρμογή τους και η αξιοποίηση τους στη μείωση των ανισοτήτων και του κόστους των υπηρεσιών υγείας.
Εστιάζοντας στο πεδίο «εξατομικευμένη ιατρική» (personalized medicine), πόσο κοντινή και ορατή είναι η ανάπτυξη της ασθενοκεντρικής φροντίδας (patient-centered care);
Χρησιμοποιήσατε δυο όρους που συχνά κατανοούνται με διαφορετικό περιεχόμενο, από διαφορετικές ομάδες επαγγελματιών υγείας. Σύμφωνα με τον ορισμό του Ινστιτούτου Ιατρικής των ΗΠΑ «η εστιασμένη στο πρόσωπο φροντίδα» (person-centered care) είναι αυτή που θα πρέπει να προσφέρεται με βάση τις επιθυμίες, προσδοκίες, ανάγκες και αξίες του. Η «εξατομικευμένη ιατρική» βασισμένη στα βιολογικά, περιβαλλοντικά και γενετικά χαρακτηριστικά του ατόμου, συχνά συνδέεται με τη διαγνωστική τεχνολογία και την βιολογική και γενετική εκτίμηση της κατάστασης του ατόμου, που θα οδηγήσει και στην καλύτερη επιλογή της θεραπευτικής αγωγής.
Στον νέο κόσμο που θα ζήσουμε δεν μπορώ να φαντασθώ τις δύο προσεγγίσεις να εφαρμόζονται ξεχωριστά! Η εξατομικευμένη ιατρική θα πρέπει να συνοδευτεί και από τα συστατικά της εστιασμένης στο πρόσωπο και στον ασθενή φροντίδα, στην κατεύθυνση που δίδει η εφαρμογή του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου (Biopsychosocial model, Engel 1977). Μια τέτοια προσέγγιση αναμένεται να οδηγήσει σε ένα ολοκληρωμένο και ολιστικό μοντέλο των υπηρεσιών υγείας με σημαντική επίδραση στην αποτελεσματικότητα τους. Διαφορετικά, φοβάμαι ότι θα οδηγηθούμε στην Καρτεσιανή λογική, για τον χωρισμό πνεύματος από το σώμα ή την διάκριση της θεραπευτικής προσέγγισης που θα απευθύνεται ξεχωριστά στο σώμα και στο βιολογία από τη μια και στον άνθρωπο και στις ανάγκες του από την άλλη.
Κύριε Λιονή, προσφάτως καταφέρατε μια ακόμα διάκριση υψηλή κατάταξη σας στον παγκόσμιο κατάλογο επιστημόνων-ερευνητών σχετικό με το δημοσιευμένο έργο στη γενική ιατρική (general practice). Τι νεωτερισμούς εισήγαγε η συγκεκριμένη κατάταξη;
Σας ευχαριστώ πολύ για την ευγενική σας αναφορά. Δεν εισάγει κάποιο νεωτερισμό, απλά ένα συμβολισμό και ένα σημαντικό μήνυμα για τους νέους επιστήμονες και ερευνητές που παραμένουν στην Ελλάδα, ότι είναι δυνατή η διάκριση τους και η συμβολή τους στην προβολή της χώρας, παρά τα υφιστάμενα ελλείματα στις υποδομές και στη χρηματοδότηση. Ελλείματα που είναι ιδιαίτερα αισθητά στον Τομέα της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ). Φυσικά χρειάζεται αρκετή προσπάθεια, υπομονή επιμονή και αντοχή σε δοκιμασίες που θα πρέπει να οδηγούν στη γνώση και όχι στην αποθάρρυνση ή στην ανακοπή μιας πορείας.
Σημαντικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην ευόδωση υψηλών στόχων, ακόμη και από αφετηρίες που στερούνται της απαιτούμενης υποστήριξης, είναι με βάση την δική μου εμπειρία, οι παρακάτω:
a) Η αναζήτηση και η προσήλωση στον Μέντορα
b) Η συλλογική (ομαδική) εργασία
c) Η μάθηση μέσα από τις εμπειρίες και τις γνώσεις των άλλων
d) Η αναγνώριση και η ανάλυση των παραγόντων που οδήγησαν ενδεχομένως σε αρνητικές πρακτικές ή την μη επίτευξη κάποιων στόχων.
Στην κατεύθυνση των παραπάνω, είχα την χαρά να γνωρίσω αρκετούς δασκάλους που συνάντησα σε πολλές χώρες που ταξίδεψα. Ακολούθησα αυτά που μου κληροδότησε η οικογένειά μου, το κοινωνικό δίκτυο του τόπου που μεγάλωσα, το οποίο μου μετέφερε τις αξίες της ενσυναίσθησης, της συμπόνιας και της προσέγγισης στον άνθρωπο. Δεν περιορίσθηκα στα στενά όρια ενός πεδίου ή μιας ιατρικής ειδικότητας. Αντιλήφθηκα πολύ γρήγορα πόσο σημαντική είναι η σύζευξη των επιστημονικών πεδίων και η διεπιστημονική συνεργασία. Παράλληλα επένδυσα στην αυτόχθονη γνώση, κληρονομιά μιας σημαντικής ιστορίας και πολλών πολιτισμών. Τέλος, συνέχισα να συζητώ με τους νεότερους ερευνητές, να μαθαίνω από τα σχόλια και τις παρεμβάσεις τους. Έτσι συνεχίζω αυτή την μακρινή διαδρομή για την αναζήτηση της γνώσης.
Κάντε like στη σελίδα μας στο facebook για να μαθαίνετε όλα τα νέα
