- Γράφει ο Νίκος Κατιρτζόγλου
Τελικά, θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κανείς ειρωνικό ή μήπως μυστήριο της Ζωής;… γιατί, είτε πρόκειται για τους ανθρώπους είτε για τα μικρά αυτά, αλλά έξυπνα καρκινικά κύτταρα, το «Μικροπεριβάλλον» (ΜΠ) αυτών είναι εκείνο που θα καθορίσει ουσιαστικά τη συμπεριφορά τους! Όσο το σκέφτομαι, τόσο τείνω να πιστέψω ότι τίποτα -μάλλον- δεν είναι τυχαίο…..
Πριν από πολλά χρόνια, επιστήμονες και ερευνητές είχαν επισημάνει, αναφορικά με αυτό που ονομάζουμε μικροπεριβάλλον των κακοήθων όγκων, τον καθοριστικό ρόλο των cytokines (κυτταροκίνες, όπως Interleukin 4, 10 και 13, IL-4,10,13) ή των adhesion molecules (μόρια προσκόλλησης, E-cadherin) στο μικροπεριβάλλον του όγκου, με άλλες θεωρίες να παίρνουν θεαματικό προβάδισμα ενίοτε, και άλλες να καταρρίπτονται συθέμελα πριν καν επαληθευτούν!
Τα τελευταία χρόνια, όλοι οι Ογκολόγοι κάνουμε λόγο πλέον για τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, που διηθούν τον όγκο (Tumor Infiltrating Lymphocytes, TIL’s), για εξωκυττάρια ουσία (extracellular matrix, ECM), ιστιοκύτταρα και ινοβλάστες που σχετίζονται με τον όγκο (carcinoma-associated fibroblasts, CAF’s), σηματοδοτικά μικρομόρια (signaling molecules, SM), αντιγόνα και CD8 T-λεμφοκύτταρα, διάφορα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, όπως κυτταροτοξικά Τ-λεμφοκύτταρα και φυσικοί-φονιάδες Τ-λεμφοκύτταρα (cytotoxic T-cells, Natural killers T-cells, NK), άλλα φλεγμονώδη κύτταρα (tumor-associated macrophages- TAM’s), όπως και νεοσχηματισμένα μαζί με παλαιά αγγεία. Παράγονται και εκκρίνονται συνεχώς ουσίες, όπως ο επιδερμικός αυξητικός παράγοντας (Epidermal Growth Factor, EGF) και ο αγγειακός ενδοθηλιακός παράγοντας (Vascular Endothelial Growth Factor, VEGF), παράγοντες που ευοδώνουν την ανάπτυξη του όγκου και αλληλεπιδρούν μεταξύ των κυττάρων.
Ωστόσο, απαιτείται να αναφερθεί για την ιστορία του θέματος ότι η θεωρία του Μικροπεριβάλλοντος των καρκινικών όγκων, της άρρηκτης σχέσης του με αυτούς και η αμοιβαία αλληλεπίδραση των είναι γνωστή και διατυπωμένη ήδη από τον 19ο αιώνα: στη θεωρίας “Seed and Soil” του Stephen Paget (1889) σκιαγραφείται το γεγονός ότι η μετάσταση συγκεκριμένων τύπων καρκίνου (‘the seed’) συχνά φιλεί συγκεκριμένα όργανα (‘the soil’), με βάση τα κοινά χαρακτηριστικά και τις ομοιότητες των δύο ιστών. Το 1960, ο Klein και συνεργάτες παρατήρησαν σε πειράματα με ποντίκια ότι μεσεγχυματογενείς όγκοι αυτών (σαρκώματα) εκτέθηκαν σε αντινεοπλασματική δράση-απάντηση από τα λεμφοκύτταρα του οργανισμού, χωρίς όμως το φαινόμενο να έχει σημαντική επίδραση στον πρωτοπαθή όγκο, κυρίως λόγω του ότι ο τελευταίος δημιούργησε γύρω του ένα τέτοιο μικροπεριβάλλον, που ήταν ανάλογο με εκείνο των υγιών ιστών. Πάντως, απόδειξη της σχετικής ανικανότητας του ανθρώπινου ανοσοποιητικού συστήματος μιας συστηματικής ανοσολογικής απάντησης-δημιουργίας ανοσογονικών καρκινικών κυττάρων έδωσαν οι μελέτες του Boon το 1991, όπου συγκεκριμένα αντιγόνα (όπως το MAGE-A1) προκάλεσαν την παραγωγή συγκεκριμένων CD8 T-λεμφοκυττάρων σε ασθενείς με μελάνωμα.
Ανοσοεπιτήρηση
Πολύ συχνός πλέον και ο όρος “Immunoediting”, που περιλαμβάνει τη λεγόμενη ανοσοεπιτήρηση (Immunosurveillance) και την πρόοδο νόσου (Τumor progression). Περιγράφει τη στενή σχέση μεταξύ των καρκινικών κυττάρων και των κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος, σχέση “3 φάσεων”: εξάλειψη (elimination), ισορροπία (equilibrium) και διαφυγή (escape).
Πόσες και ποιες οι ομοιότητες αυτού του μικροπεριβάλλοντος των υγιών, αλλά και των καρκινικών κυττάρων με το οικογενειακό, φιλικό, συγγενικό (μίκρο)περιβάλλον ή και ευρύτερο κοινωνικό (μάκρο)περιβάλλον του ανθρώπου? Ποιες οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις περιβάλλοντος από τη μία και κυττάρων ή ανθρώπων από την άλλη; Πώς επηρεάζει και επιδρά το ένα πάνω στο άλλο; Ποια από τις ‘αντίπαλες’ ομάδες επικρατεί;
Ή μήπως Μικροπεριβάλλον και Οντότητες (κύτταρα – άνθρωποι) συν-πορεύονται σε μία πορεία γεμάτη αναταράξεις, αμφισβητήσεις, απογοητεύσεις, συνεχείς μάχες, νίκες και ήττες εκατέρωθεν;…
Το σίγουρο είναι ένα: όπως το μικροπεριβάλλον του όγκου αποτελεί τον κύριο υπεύθυνο της ετερογένειας αυτού (tumor microenvironment → tumor heterogeneity), όμοια και η ανθρώπινη ετερογένεια βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με το (μίκρο & μάκρο) περιβάλλον μας.
Νίκος Α. Κατιρτζόγλου, MD, PhD
Ογκολόγος – Παθολόγος
Αν.Διευθυντής, Α’ Ογκολογική Κλινική,
Ευρωκλινική Αθηνών
